طرح فرش ایرانی | انواع مدل ، نقش و نقشه فرش
طرح فرش یا مدل فرش را می توان از جهات مختلف به دسته های متفاوت تقسیم کرد. مهم ترین و معروف ترین دسته بندی ، دسته بندی مدل فرش بر اساس نقش یا به عبارت دیگر نقش مایه درون فرش است. نقش هایی مثل فرش شاه عباسی ، اسلیمی و گل رز از پر کاربرد ترین نقش ها در فرش ایرانی هستند. دسته بندی دوم ، تقسیم بندی بر اساس ساختار فرش به فرش افشان ، لچک ترنج و بدون حاشیه و فرش خشتی است. فرش های بلوچ ، قشقایی و ترکمن و نیز فرش های اصفهان نایین ، تبریز و کرمان نیز از جمله فرش های خاص سنتی و کلاسیک ایرانی هستند که به نام اقوام و شهرهای تاریخی ایران که در آنها خلق و بافته شده اند، مشهور هستند. در این مقاله ، به طور مختصر و مفید و با ارائه عکس و تصاویر شما را با دسته بندی های مختلف از انواع طرح فرش آشنا می کنیم. در مقالات تکمیلی در آینده ، هر دسته بندی را بیشتر و بهتر توضیح خواهیم داد.
طرح فرش یا همان نقشه فرش ، از گذشته تا کنون جلوه گاه هنر، فرهنگ و آداب و رسوم مردم ایران زمین بوده است. شاید بتوان چنین گفت که ایرانیان ، همواره بیش از آنکه در فرش خود طرحی را ببافند ، زندگی و فرهنگ و عقایدشان را به تار و پود فرش گره زده اند. به همین دلیل است که در میان انواع فرش های ایرانی ، شباهت هایی را می توان دید. این شباهت ها نشانگر یکسان بودن فرهنگ ملی مردمی است که آن ها را خلق کرده اند. و البته تفاوتهایی نیز در این بین به چشم می خورد که از تفاوت در فرهنگ قومی و منطقه جغرافیایی و آداب و رسوم آنها سرچشمه می گیرد. آن چه در ادامه در این مقاله مطالعه خواهید کرد، این گستردگی در عین شباهت و یکپارچگی را به تصویر می کشد.
دیدگاه های مختلف در بررسی انواع طرح و مدل فرش ایرانی
نمودار زیر نشان دهنده دسته بندی های مختلف طرح فرش و قالی از منظر ها و زاویه دید های مختلف است که به منظور روشن شدن هر چه بیشتر بحث ارائه شده است.
با کلیک بر روی دسته بندی طرح های فرش می توانید همین دسته بندی را با توضیحات بیشتر و لینک به هر دسته بندی مشاهده کنید.
1- انواع طرح فرش بر اساس نقش – فرش ریز ماهی و شاه عباسی
نقش فرش چه در فرش ماشینی و چه در قالی و فرش دستباف به گل ها و عناصر موجود در طرح و نقشه فرش گفته می شود. در ادامه به معرفی هر دسته از طرح فرش در این دیدگاه می پردازیم.
1-1. طرح فرش شاه عباسی
گل های شاه عباسی که در فرهنگ عامه به آن ها گل های قالی گفته می شود ، گل های معمولا متقارن و دوبعدی هستند که بیشترین استفاده را در فرش ایرانی دارند. از معروف ترین فرش های شاه عباسی می توان به فرش افشان شاه عباسی ، فرش اصفهان و فرش کاشان اشاره کرد. فرش شاه عباسی اصالت و شکوه را به نمایش می گذارد.
1-2. طرح فرش اسلیمی
شاخه های اسلیمی در طرح و نقشه ایرانی ، در سراسر فرش گسترده می شوند و گل های شاه عباسی بر گرداگرد آن ها یا بر روی آن ها چیده می شوند. از معروف ترین مدل فرش اسلیمی می توان فرش افشان اسلیمی و افشان درباری اشاره کرد. فرش اسلیمی پر پیچ و تاب و خلوت است.
1-3. طرح فرش گل رز ( گل فرنگ )
در فرش گل رز یا گل فرنگ ، گل ها به شکل مشابه به شکل طبیعی و سه بعدی خودشان در نقشه فرش به کار می روند و تلاش می شود تا با سایه زدن ، شکل رئال داشته باشند. برخی از مشهورترین نقشه های گل فرنگ ، گل فرنگ بیجار ، گل فرنگ گل و بلبل ، گل فرنگ دسته گلی و فرش افشان گل فرنگ است. فرش گل فرنگ ناز و مدرن است.
1-4. طرح فرش گلدانی
در طرح فرش گلدانی ، گلدان های گل با ساختار متقارن و منظم در کنار نقش گل رز یا گل فرنگ به چشم می خورند. از معروف ترین مدل فرش گلدانی می توان به فرش خشتی گلدانی و طرح فرش باغ ارم اشاره کرد. فرش گلدانی پر کار و منظم است.
1-5. طرح فرش بته جقه
نقش مایه اصلی در طرح بته جقه ، طرح بوته کاج است و جقه بوته کوچکی در کنار بوته اصلی است. معروف ترین فرش های بته جقه عبارتند از طرح بوته کرمان ، طرح بوته افشاری و طرح بوته مادر و بچه . فرش بته جقه خاص و شلوغ است.
1-6. طرح فرش ماهی ( فرش ریز ماهی )
فرش ماهی یک طرح واگیره ای است که از یک شکل لوزی مانند به نام نقش ماهی که در تمامی فرش تکرار می شود در طرح و نقشه فرش استفاده می کند. از مشهورترین طرح های فرش ماهی می‌توان به طرح ماهی سنه (سنندج) ، طرح ماهی درهم ، ماهی هرات ، ماهی زنبور ، ماهی قشقایی و طرح فرش ریز ماهی یا ریزه ماهی اشاره کرد. فرش ریزماهی شیک و اصیل است.
1-7. فرش طرح محرابی (سجاده ای – فرش نماز یا فرش مسجد)
اگر چه طرح فرش محرابی یکی از نقوش کاربردی و اصلی در فرش ایرانی است، اما امروزه این طرح بیشتر در فرش نماز یا سجاده فرش و برای استفاده در مسجد ها و مکان های مذهبی به کار می رود. از معروف ترین طرح های محرابی می توان به طرح فرش محرابی قندیلی ، درختی ، ستون دار و گلدانی اشاره کرد.
2- انواع طرح فرش بر اساس ساختار – فرش افشان و خشتی
بر اساس چیدمان کلی بخش های ساختاری ، می توان طرح فرش ایرانی را به دسته هایی تقسیم بندی کرد از شناخته شده ترین این دسته ها فرش لچک ترنج ، فرش افشان و فرش شکارگاه است.
2-1 . فرش لچک ترنج
فرش لچک ترنج شناخته شده ترین نوع طرح فرش ایرانی در جهان است. این نوع فرش تقریبا همه عناصر ساختاری فرش ایرانی را دارا می باشد. طرح فرش هایی همچون اصفهان و نایین و نقشه کاشان ، تبریز و طرح ریز ماهی تبریز از معروف ترین فرش های این دسته هستند. فرش لچک ترنج تقارن و هارمونی به فضا می بخشد.
2-2 . فرش افشان یا بدون ترنج
در مقابل فرش افشان معمولا بدون ترنج و لچک است و به همین دلیل پیچیدگی ساختاری کمتری دارد و خلوت تر است. فرش افشان شاه عباسی ، فرش افشان سلطنتی ، فرش افشان درباری و فرش افشان باغ بهشت چند طرح فرش معروف در این دسته از فرش های ایرانی هستند.
2-3 . فرش بدون حاشیه
فرش بدون حاشیه با حذف حاشیه ، حس گستردگی را در طرح فرش به وجود می آورد و در این میان ، فرش افشان بدون حاشیه ، ساده ترین نوع فرش با نقش مایه های ایرانی محسوب می شود. این نوع طرح برای استفاده در کنار هم در فضاهای بزرگ بسیار مناسب است.
2-4. فرش خشتی
در فرش خشتی ، قاب هایی به شکل های مربع ، مستطیل یا حتی دایره ، بیضی یا لوزی در بخش های ساختاری فرش از قبیل ترنج و زمینه و حاشیه قرار داده می شوند. در هر قاب ، نقش مستقل بته جقه ، گلدان ، گل رز یا دیگر نقوش فرش قرار دارد که در دید کلی یک طرح منسجم را تشکیل می دهند. از معروف ترین طرح های فرش خشتی ، فرش خشتی اصیل ، خشتی گلدانی ، خشتی شکارگاه و در میان طرح های جدید فرش باغ ارم ، فرش خزان و فرش حوض نقره را می توان نام برد. فرش خشتی ، شلوغ دوست داشتنی است.
2-5. طرح فرش واگیره ای یا بندی
در طرح فرش واگیره ای یا بندی یک نقش کوچک یا مجموعه ای از نقش ها و طرح ها (که به آن ها بند یا واگیره گفته می شود) به طور پیاپی تکرار می شوند. فرش ترکمن و فرش مراکشی نمونه هایی از این نوع طرح هستند. فرش واگیره ای ساده و مینیمال است.
2-6. طرح فرش محرمات یا سلسله ای
در فرش محرمات یا سلسله ای مجموعه ای از نقش ها به طور ردیفی و راه راه در زمینه فرش تکرار می شوند. در میان فرش های طرح گبه عشایری و فرش های مراکشی می توان نمونه هایی از این نوع فرش را مشاهده کرد. فرش محرمات ساده و منظم است.
2-7. طرح فرش سراسری
در طرح فرش سراسری هیچ گونه تقارنی چه در سطح ساختار (مثل فرش لچک ترنج) و چه در سطح نقش ها (مثل فرش واگیره ای) استفاده نمی شود. بلکه یک تصویر یا یک منظره بر روی فرش بافته می شود. از این میان می توان به طرح های تابلو فرش ، فرش شکارگاه ، فرش درختی و فرش چهارفصل اشاره کرد. مثلا فرش شکارگاه دسته ای از طرح فرش است که در آن یک طرح خاص و متفاوت از صحنه های شکار و حیوانات به تصویر کشیده می شود و معمولاً در فرش‌های خاص و هنری استفاده می شود.
2-8. طرح و نقشه فرش ایرانی تلفیقی – اقتباسی
در طرح فرش اقتباسی نقش ها و ساختار ها برای ساخت یک نقشه خلاقانه با هم ترکیب می شوند. فرش خشتی از جذاب ترین نمونه های فرش تلفیقی است. تلفیق نقش های اسلیمی و شاه عباسی در فرش لچک ترنج یک ترکیب باشکوه و اصیل و تلفیق گل رز و اسلیمی و گل رز و گلدانی در فرش افشان یک تلفیق مدرن امروزی و پر استفاده ترین تلفیق ها در فرش ماشینی و دستباف هستند. فرش های تلفیقی دریایی از خلاقیت و تنوع را پیش رو می آورند.
3- طرح فرش و قالی سنتی – فرش ترکمن و افشار و قشقایی
با توجه به گستردگی هنر فرش بافی و قالی بافی در ایران ، اقوام مختلف هر یک نوعی از طرح فرش را در حافظه تاریخی ایرانیان به ثبت رسانده اند که به طور عمومی به آن ها گبه یا فرش طرح گبه می گویند. از معروف ترین فرش های اقوام ایرانی که بسیار بر روی گلیم و گلیم فرش ماشینی بافته می شوند، می توان به فرش قشقایی ، ترکمن ، افشار ، فرش بلوچ و فرش طرح سنه یا سنندج اشاره کرد. فرش عشایری ، سنت را با مینیمالیته ترکیب می کنند.
4- طرح فرش ایرانی اصیل – فرش کاشان و تبریز و اصفهان
هنرمندان و بافندگان شهرهای مختلف ایران در ایجاد طرح و نقشه های فرش اصیل ایرانی نقش بسیار مهمی داشته اند. از شناخته شده ترین طرح های فرش مشهور به نام شهر ها می توان به فرش طرح اصفهان و نایین ، فرش تبریز ، فرش کاشان و فرش کرمان نام برد. این فرش ها ، آشنا و اصیل هستند.
فرش اصیل تبریز قرمز لاکی
5- انواع فرش بر اساس چیدمان نقش و نقشه – فرش ساده و گل برجسته
یک دسته بندی کاربردی از طرح فرش ، دسته بندی بر اساس نوع چیدمان نقش های فرش است. بر این اساس طرح فرش ها را می توان به دسته های زیر طبقه بندی کرد: فرش گل ریز که ظرافت را به نمایش می گذارد، در مقابل فرش گل درشت که باشکوه است، فرش خلوت و نیز فرش ساده و مینیمال برای سبک های دکوراسیون جدید ، در مقابل فرش شلوغ برای دکوراسیون های سنتی و شاد . در تکنیک فرش گل برجسته که می تواند در انواع طرح فرش استفاده شود، نقش های فرش به طور برجسته تر از زمینه بافته می شوند تا با تاکید بر روی زیبایی نقش ها و ساختار فرش ، به شکوه آن بیفزاید.
فرش شلوغ گل ریز و پرکار طرح افشان کاشان
6- انواع طرح فرش از نظر کاربرد – تابلو فرش و کناره ، فرش آشپزخانه و پذیرایی
کاربردی که از فرش انتظار دارید بر روی طرح فرش تاثیر گذار است. فرش کلاسیک که برای اتاق پذیرایی یا اتاق خواب استفاده می شود و به عنوان فرش معمولی شناخته می شود. فرش نماز با طرح محرابی برای مسجد ها ، فرش عروسکی اتاق کودک و فرش آشپزخانه برای فضاهای با اندازه های معمولی و بزرگ . تابلو فرش برای تزیین دیوار . و در نهایت فرش های کلاسیک با اندازه های کوچک به عنوان پشتی ، کناره، پله پوش ، پادری و … .
جهت آشنایی بیشتر مقاله ما درباره انواع فرش را مطالعه بفرمایید.
طرح های فرش ایرانی از کجا الهام گرفته اند؟
تحقیقات انجام شده بر روی طرح و نقشه فرش ایران در کنار نظریات فرش شناسان و کارشناسان مجرب حوزه فرش ماشینی و دستباف نشانگر این مطلب است که انواع طرح فرش بافته شده به وسیله مردم ایران زمین، الهام گرفته از عوامل زیر است.
عوامل موثر در طراحی طرح و نقش های فرش ایرانی
الف) طبیعت : آنچه بافنده و طراح ، در طبیعت و محیط پیرامون خود مشاهده می کند. از جمله آن ها می توان به درختان، گل ها، گیاهان، مناظر، حیوانات، افراد، اشیاء و … اشاره نمود.
ب) اشکال : سطوح، خطوط، حجم ها و اشکال هندسی گوناگون
ج) ناخودآگاه بافنده : آنچه در ذهن و قلب طراح یا بافنده فرش قرار دارد. شامل: اعتقادات، رازها، آداب و رسوم، فرهنگ، تقلید ها و اقتباس ها و… . به بیان ساده تر شاید بتوان گفت که منبع اصلی طرح و نقشه و مدل های فرش ایرانی که باعث خلق یک اثر هنر فاخر و به یادماندنی شده است ضمیر ناخودآگاه بافندگان و طراحان آن بوده است.
طرح و نقشه فرش ایرانی بی رقیب و بی همتا
طرح و نقشه فرش ایرانی در کنار تمام زیبایی های هنری خود از ظرافت خاص برخوردار است. این ظرافت در هیچ یک از طرح و نقشه های طراحان فرش دیگر کشورها وجود ندارد. همین تمایز واضح که حاصل ذوق هنر طراحان و بافندگان هنرمند فرش ایران است، باعث شهرت جهانی طرح و مدل فرش ایرانی شده است. این شهرت تا حدی است فرش دستباف ایران را به عنوان یک کالای هنری با اختلافی فاحش نسبت به رقبای فرش ایرانی ، در رتبه نخست قرار داده است.
زیبایی و ظرافت مدل و طرح فرش ایرانی پیش از این در حوزه فرش دستباف برای جهانیان ثابت و روشن شده بود. در فرش ماشینی نیز، این کالای صنعتی را به شکل شگرفی از دیگر رقبای خود متمایز ساخته است. به گونه ای که اکنون فرش ماشینی ایران ، به ویژه فرش کاشان ، نیز از شهرت جهانی برخوردار می باشد. از نظر زیبایی و ظرافت نیز این فرش ها با اختلاف فاحشی در رتبه نخست قرار دارند. از این جهت تقریبا رقیبی برای خود نمی بینند.
اشتراک گذاری
از لطف شما سپاسگزرام خانم میرزایی.
خوشحالیم که مطالب آموزشی ما در رابطه با فرش ماشینی تونسته به شما کمک کنه و مورد توجه تون قرار گرفته. قطعا این نظرات شما به ما انرژی و انگیزه بیشتر میده که بتونیم به افراد بیشتری خدمت ارائه بدیم.
بسیار مفید بود ممنون از شما
سلام. ممنون از مطلب مفید و جامع و کاملتون در مورد طرح و مدل فرش ایرانی. واقعا مطلب تا این حد کامل هیچ جا نتونستم در مورد طرح و مدل فرش پیدا کنم. کل اینترنت رو زیر رو کردم 🙂 البته من دارم تحقیق میکنم در مورد فرش ایرانی و بین مطالب مختلف سایتها و کتابها دچار سردرگمی شده بودم که این مقاله خیلی برام مفید بود. هرچند بعضی دسته ها رو احتمالا به دلیل طولانی شدن توضیح نداده بودیدن و ولی دسته بندی و محتوای شفاف و روشنتون خیلی به من کمک کرد. ممنون از مجموعه خوب قالی کاشان که اینقدر حرفه ای کار میکنند.